| مقدمه|

با وقوع انقلاب و تأسیس نظام جمهوری اسلامی در ایران، کشورها و رژیم‌های مخالف این حکومت تازه تأسیس به شیوه‌های گوناگون، از تحریم اقتصادی و سیاسی گرفته تا مواجه نمودن کشور با چالش‌ها و ایجاد بلوا و آشوب داخلی مانند تحریک قومیت‌ها، درصدد مقابله با آن برآمدند. دولت عراق نیز که مانند رژیم‌های منطقه از سرایت انقلاب و ایدئولوژی اسلامی به کشورش در هراس بود، با طرح دفاع از جزایر سه‌گانه‌ی ایرانی و اختلافات مرزی و مخصوصاً بی‌اعتبار دانستن معاهده‌ی الجزایر که معتقد بود یک طرفه و در شرایط نابرابر سیاسی منعقد شده و منافع عراق در آن لحاظ نشده است، جنگی تمام عیار را علیه ایران آغاز نمود. استان ایلام به علت موقعیت جغرافیایی و داشتن مرز مشترک طولانی با کشور عراق به صورت مستقیم مورد تعرض و هجوم عراق قرار گرفت. موقعیت جغرافیایی استان آن را به عنوان کلید ورود به منطقه‌ی جنوب غرب و جاده‌ی مهم و استراتژیک خوزستان- تهران درآورده است. قرار گرفتن استان در خط مقدم جبهه به خصوص در دو شهر مهران و دهلران و جایگاه آن به عنوان نقطه‌ی اتصال دو جبهه‌ی میانی و جنوبی جنگ و پذیرا شدن نیروهای سپاه، ارتش و بسیج مردمی در دفاع از میهن، همه بیانگر آن است که استان ایلام در طول جنگ تحمیلی، نقش مهم و شایان توجهی داشته است.

کتاب حاضر در پی پاسخگویی به این سئوال اصلی است که: سهم و نقش مردم استان ایلام در طول دوران دفاع مقدس و مقابله با ارتش متجاوز عراق چه اندازه بوده است؟

در این کتاب سئوالات فرعی نیز مد نظر بوده است، از جمله: چگونه استان ایلام علی‌رغم وجود محرومیت و کمبود شدید امکانات و نیروی نظامی در برابر تجاوزات رژیم عراق با آن همه امکانات و تجهیزات، مقاومت و پایداری نمود؟ آیا جغرافیا و ژئوپولتیک منطقه در گسترش جنگ بین ایران و عراق تأثیر داشته است؟

با توجه به ماهیت موضوع، روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است، که پس از مطالعه و فیش‌برداری از مباحث، موضوع مورد بحث، توصیف و بعضاً تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. گردآوری اطلاعات در این کتاب به چند روش صورت گرفته است: نخست شیوه‌ی نظری و با روش کتابخانه‌ای؛ یعنی بررسی کتاب­ها و مدارک که حجم عظیمی از کار را شامل می‌شود، و روش دیگر مطالعه‌ی میدانی و انجام مصاحبه با افراد خبره و آگاه به ویژه در رابطه با بخشی از کار که اسناد و مدارکی وجود ندارد و یا بنا به دلایلی دسترسی به آن‌ها امکان پذیر نیست.

خلأ پژوهشی موجود در این حوزه و عدم پیشینه‌ی تحقیقی کامل و مستقل در ارتباط با آن سبب اهمیت موضوع شده است و پژوهشگر کوشیده است با بهره‌گیری درست از همه‌ی منابع موجود و قابل دسترس و انجام مصاحبه به تاریخ دفاع مقدس در استان ایلام بپردازد. از دستاوردهای این پژوهش می‌توان در سازمان‌های نظامی، مؤسسات پژوهشی، مراکز علمی و دانشگاهی، نهادهای فرهنگی و به ویژه بنیاد ایران‌شناسی- ایلام‌شناسی- بهره گرفت.

در ارتباط با موضوع کتاب‌ حاضر، تا کنون هیچ گونه تحقیق دانشگاهی و مستقلی صورت نگرفته است که بتواند حق مطلب را ادا نماید، اگر چه در پاره‌ای موارد به جنگ در استان ایلام پرداخته شده است، مانند: ایلام در جنگ نوشته‌ی امیر رزاق‌زاده، روزشمار جنگ نوشته‌ی دوستعلی آزوغ و نقش عشایر استان ایلام طی دوران دفاع مقدس و حفظ و پاسداشت آن نوشته‌ی کامران محمد رحیمی، ولی چندان جامع و منسجم‌ نیستند.

این کتاب و پژوهش اگر چه تاریخ استان ایلام را طی دوران دفاع مقدس مورد بحث قرار داده است و محدوده‌ی زمانی آن در فاصله‌ی سال‌های 1359 تا 1367 بوده و از نظر محدوده‌ی مکانی نیز جغرافیای استان ایلام مورد بررسی قرار گرفته است، ولی به صورت مختصر اختلافات مرزهای غربی ایران از دوران صفویه تا قبل از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز بررسی شده است.

این کتاب در پنج فصل جداگانه سازماندهی شده است. در فصل اول به پیشینه‌ی تاریخ و تمدن ایلام و تاریخ ایلام در دوران والیان پرداخته شده است، همچنین به موقعیت جغرافیایی، قومیت، نژاد، زبان و فرهنگ و مشخصات طبیعی استان اشاره شده است.

در فصل دوم به اختلافات مرزهای غربی ایران به ویژه در محدوده‌ی استان ایلام، در دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه و نیز دوره‌ی تشکیل و استقلال کشور عراق پرداخته شده است، ضمن این که به زمینه‌های اختلاف و آغاز جنگ تحمیلی نیز اشاره شده است.

در فصل سوم تجاوز عراق به ایران و آغاز رسمی و سراسری جنگ مورد بررسی قرار گرفته، و درباره‌ی آغاز جنگ در استان ایلام که به اشغال بخش‌هایی از آن منجر شد، بحث شده است.

در فصل چهارم به شکل‌گیری دفاع و مقاومت در استان ایلام، استعداد نیروهای نظامی، محورهای دفاع مردمی، محورهای عملیاتی، عملیات‌های انجام گرفته در محدوده‌ی جغرافیایی استان، حملات شیمیایی، بمباران‌های هوایی و چگونگی تشکیل یگان سرزمینی استان پرداخته شده است.

در فصل پنجم نیز شرایط نظامی ایران و عراق، زمینه‌های پذیرش قطعنامه‌ی 598، آتش‌بس و هزینه‌ها و تلفات انسانی جنگ در استان ایلام مورد بررسی قرار گرفته است.

با توجه به موضوع مورد پژوهش، در ابتدا گمان می‌رفت که به ویژه در مرکز استان و نهادهای مرتبط با موضوع، امکان یافتن منابع و مدارک زیادی وجود داشته باشد، در حالی که برخلاف تصور چنین نبود و هیچ کدام از نهادها دارای کتابخانه و آرشیو نبودند، اگر چه در کتابخانه‌ی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان و نیز کتابخانه‌ی بسیج اساتید استان بسیاری از منابع و کتاب‌ها یافت می‌شد که جوابگوی بخشی از پژوهش بود، ولی فقر منابع مختص به ایلام نبود، بلکه علی‌رغم مراجعه‌ی مکرر به کتابخانه‌ی تخصصی بنیاد حفظ آثار در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه شهید چمران اهواز منبعی درخور و شایسته یافت نشد. متأسفانه در طول مراجعه‌ی اینجانب به برخی ادارات و نهادهای مرتبط با دفاع مقدس، با عدم همراهی و همکاری این دستگاه‌ها مواجه شدم. این کم توجهی مسئولین به موضوع مهم تدوین تاریخ دفاع مقدس با توجیهاتی از قبیل محرمانه بودن اسناد و نداشتن دستور و… صورت می‌گرفت.

اگرچه همکاری خوب سپاه امیرالمؤمنین(ع) و مرکز حفظ آثار سپاه و اداره کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان قابل ستایش و سپاس‌گزاری است، لیکن عدم استقبال دیگر ادارات و سازمان‌های مرتبط تأسف‌انگیز است.

با توجه به موضوع این کتاب، قاعدتاً باید اسناد زیادی مورد استفاده قرار می‌گرفت و در متن پژوهش بر آن‌ها تأکید می‌شد. این مهم محقق نگردید و علی‌رغم مراجعه‌ی مکرر به بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای مرتبط موفق به یافتن هیچ سندی نشدم، اگر چه نگارنده با بهره گرفتن از منابع متفاوت و گوناگون برآن شده است که این مشکل را مرتفع نماید.

منابع این کتاب در سه دسته‌ی کتاب‌های خاص استان ایلام در دفاع مقدس، کتاب‌های عمومی دفاع مقدس و مصاحبه‌ها قابل تقسیم می‌باشند که مورد بررسی قرار می‌گیرند.

الف) کتاب­های خاص استان ایلام در دفاع مقدس

مراد از این گونه منابع، آن‌هایی هستند که منحصراً به تاریخ جنگ تحمیلی، حوادث و رویدادهای وابسته به آن در استان ایلام پرداخته‌اند، مهم‌ترین آن‌ها به قرار زیر می‌باشند:

1- ایلام در جنگ

این کتاب نوشته‌ی امیر ‌رزاق‌زاده است که توسط مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ و نخستین بار در سال 1380 چاپ گردیده است و حاوی اطلاعات مهمی نیز می‌باشد، اما در همه‌ی موارد به خلاصه گویی بسنده شده است. اگر چه در هر محور جنگی به ذکرعملیات‌های انجام شده پرداخته است، ولی در بیشتر موارد فقط نام عملیات‌ها ذکر شده و غیر از عملیات‌های گسترده و نیمه گسترده، دیگر عملیات‌ها را توضیح نداده است، ضمن این که به دیگر بخش‌‌های جنگ، حملات شیمیایی، بمباران‌ها و … نپرداخته است.

2- از ماسبذان تا ایلام قهرمان

این کتاب تألیف ابراهیم صفرلکی است که در سال 1380 چاپ شده است و حاوی اطلاعات بسیار مفیدی است. اگر چه به جنگ تحمیلی به صورت تحلیلی نپرداخته است، ولی اطلاعات خوبی درباره‌ی عملیات‌های برون استانی، تشکیل یگان سرزمینی استان و بمباران‌های هوایی- اگر چه لیست‌وار- دارد. البته این کتاب به شکل تاریخ عمومی استان است و در آن از فرهنگ و اعتقادات عمومی، زیارتگاه‌ها، شخصیت‌های استان و … نیز بحث شده است و بخش‌هایی از این کتاب که مرتبط با جنگ تحمیلی می‌باشد مورد استفاده قرار گرفته است.

3- روز شمار جنگ در استان ایلام

این کتاب تألیف دوستعلی آزوغ است که در سال 1383 چاپ شده است. اگر چه برروی جلد آن عنوان جلد اول نوشته شده است، اما کتاب یک جلد است و گفتگوی نگارنده با نویسنده‌ی کتاب مشخص نمود که قرار است در آینده (؟) جلد دوم آن گردآوری و چاپ شود. این کتاب همان گونه که از نام آن پیداست فقط به ذکر حوادث و رویدادها طبق اسناد، روزنامه‌ها و گزارشات سپاه و استانداری و … پرداخته است و هیچ گونه تحلیل و توضیحی توسط نویسنده درآن‌ها نیامده است، ولی از آن جا که نویسنده‌ی کتاب خود فردی نظامی بوده و دسترسی به مدارک و اسناد داشته است، دارای اعتبار و اهمیت زیادی است.

4- نقش عشایر استان ایلام طی دوران دفاع مقدس و حفظ و پاسداشت آن

این کتاب نوشته‌ی کامران محمدرحیمی است که در سال 1385 نوشته شده است و در آن به نقش مردم- عشایر- استان ایلام در دفاع از مرز و بوم ایران پرداخته است. دوران والیان و اختلافات با عثمانی و پس از آن نقش عشایر پشتکوه- استان ایلام- در مبارزه با استبداد رضاخانی و نیز دفع تجاوزات عراق و به ویژه تشکیل محورهای دفاع مردمی و حضور نیروهای عشایر در دوران جنگ تحمیلی از مباحث دیگر کتاب است. این کتاب اگر چه حاوی مطالب مفیدی است لیکن به دیگر بخش‌های جنگ اشاره‌ای ننموده است.

ب) کتاب‌های عمومی دفاع مقدس

منظور از این دسته منابع آن‌هایی هستند که تاریخ جنگ و دفاع مقدس را بدون تکیه بر منطقه‌ای خاص و تنها به صورت عمومی و کلی، در مناطق مرزی مورد بررسی قرار داده‌اند. در این دسته از کتاب‌ها اطلاعات بسیار مفید و مناسبی در رابطه با تاریخ جنگ در استان ایلام می‌توان یافت که حتی در کتاب‌های نوشته شده‌ی مختص به استان نیز یافت نمی‌شود. مهم‌ترین کتاب‌های این دسته از منابع عبارتند از:

1- تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، در 3 جلد که هر جلد آن نویسنده‌ای جدا دارد(جلد اول با نام ریشه‌های تهاجم به کوشش فرهاد درویشی و گروه نویسندگان، جلد دوم با نام جنگ؛ بازیابی ثبات تألیف محمد درودیان و جلد سوم با نام تنبیه متجاوز تألیف حسین اردستانی)، ضمن این که در هر جلد آن موضوع متفاوتی مورد بررسی قرار گرفته است.

2- نقد و بررسی جنگ ایران و عراق، در 5 جلد تألیف محمد درودیان است که در آن ضمن بررسی جنگ به صورت عمومی، درباره‌ی استان ایلام نیز مطالبی آمده است.

3- سیری در جنگ ایران و عراق، که در 6 جلد و توسط محمد درودیان نوشته شده است و در آن ضمن تقسیم بندی مراحل جنگ، به مناطق جنگی و عملیات‌های انجام گرفته در دیگر نقاط نیز اشاراتی شده است.

4- روزشمار جنگ تحمیلی، این کتاب تألیف علیرضا برزگر است که در سال 1384 و توسط انتشارات سروش چاپ شده است، اگر چه مطالب آن به صورت روز شمار آمده است لیکن حاوی اطلاعات بسیار مفیدی است و ضمایم آن که در رابطه‌ با عملیات‌های انجام گرفته در طول جنگ تحمیلی است، اهمیت بسیاری دارند.

البته بخشی از کتاب‌های عمومی نوشته شده درباره‌ی تاریخ جنگ، حالتی تکراری دارند، به گونه‌ای که بسیاری از اطلاعات و مطالب مندرج در یک کتاب عیناً در کتاب‌های دیگر و فقط با عنوانی متفاوت آمده‌اند و این خود نکته‌ای منفی در باب منابع کلی و عمومی تاریخ جنگ است.

ج) مصاحبه‌ها

تدوین تاریخ جنگ تحمیلی چه به شکل عمومی و چه منطقه‌ای و خاص، نیازمند دقت و اطلاعات بسیار زیادی است و تا کنون چنین چیزی به صورت کلی انجام نگرفته است. با توجه به این که مصاحبه با افراد خبره، صاحب نظر و با تجربه می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات باشد، براین اساس با چند نفر از اهل فن این حیطه مصاحبه و گفتگو به عمل آمد و اطلاعات بسیار ضروری و مناسبی به دست آمد که آرشیو مصاحبه‌های انجام گرفته با افراد صاحب نظر و مطلع در امور جنگ، نزد نگارنده موجود می‌باشد. اگر چه هیچ فردی نمی‌تواند ادعای اشراف کامل بر موضوعات مطرح شده را داشته باشد، لیکن با جمع آوری مصاحبه‎ها و استخراج مطالب مندرج، بخش عظیمی از اطلاعات مورد نیاز فراهم گردید. لازم به ذکر است که نفس انجام مصاحبه محدودیت‌هایی برای مصاحبه کننده و مصاحبه شونده داشت، به گونه‌ای که در پاره‌ای موارد طرح برخی سئوالات امکان پذیر نبود و یا مصاحبه شونده به دلایلی از جمله محرمانه بودن موضوع، تمایلی به پاسخ‌گویی برخی سئوالات مطرح شده نداشت.

اینجانب با تحمل سختی‌های بسیار و چاره اندیشی‌های گوناگون موفق به جمع‌آوری بسیاری از اطلاعات گردیدم، اما با عنایت به اهمیت موضوع و این‌که تدوین و گردآوری آثار و آمار دفاع مقدس و شناساندن گوشه‌ای از فرهنگ جبهه و جنگ در مقابل عظمت فداکاری شهدا و ایثارگران چون قطره‌ای در برابر دریاست، جای آن است که مسئولین و دست‌اندرکاران با همکاری و دل‌سوزی بیش‌تر موجبات دلگرمی و روحیه بخشی به مراجعان و علاقه‌مندان و نویسندگان را فراهم آورند.

همچنین اذعان دارم این اثر خالی از اشکال و نقص نیست، لذا بی‌صبرانه منتظر هرگونه انتقاد و پیشنهاد سازنده، توأم با راهنمایی خوانندگان عزیز هستم تا ان‌شاءالله در چاپ‌های بعدی مورد توجه قرار گیرد.