به کارگیری سلاح‌های شیمیایی توسط عراق در محدوده‌ی استان ایلام

یکی از اعمال زشت و ضد بشری ارتش عراق در جنگ تحمیلی، به­کارگیری وسیع و متنوع سلاح‌های شیمیایی علیه رزمندگان ایران در جبهه‌های جنگ بود.

ناتوانی ارتش عراق در برابر حملات کوبنده‌ی نیروهای نظامی ایران، موجب شد که برخلاف کنوانسیون 1925 ژنو مبنی بر ممنوعیت کاربرد سلاح‌های شیمیایی، رژیم بعث عراق در کنار به کارگیری سایر سلاح‌های مرگبار، استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی را مورد توجه قرار دهد.

در جبهه‌های جنگ استان ایلام، رژیم بعث و متجاوز عراق از آغازین ماه‌های جنگ تحمیلی تا روزهای پایانی بالغ بر 16 بار از سلاح‌های شیمیایی علیه نیروهای ایران استفاده نمود و موجب شهادت و مصدومیت افراد بسیاری شد که تاکنون نیز آثار مخرب و مرگبار این نوع سلاح‌ها بر روی مصدومین باقی مانده است.

سابقه‌ی اولین حمله‌ی ثبت شده‌ی شیمیایی عراق علیه نیروهای نظامی ایران به اوایل جنگ، یعنی 23 دی 1359 (13 ژانویه 1981) بعد از شکست نیروهای عراق در عملیات ضربت ذوالفقار در منطقه‌ی میمک باز می گردد. در منطقه‌ای بین حلاله و نی‌خزر، در 50 کیلومتری غرب ایلام، عراق با گلوله‌ی شیمیایی نیروهای ایرانی را مورد حمله قرار داد و شماری را مصدوم کرد[1].

با این اقدام رژیم بعثی عراق می خواست تا میزان کاربرد آن را مورد آزمایش قرار دهد و همچنین عکس‌العمل محافل حقوقی و بین‌المللی را محک بزند. هنگامی که با مخالفت جدی و حتی واکنش ظاهری قدرت‌های بزرگ مواجه نشد، بلکه از جهاتی پنهانی مورد حمایت و تجهیز این سلاح مرگبار هم قرار گرفت، با جسارت بیشتری جنگ افزارهای شیمیایی را علیه رزمندگان ایران به کار گرفت، به طوری که پس از آن و در عملیات‌های بعدی به صورت وسیع‌تری آن را مورد استفاده قرار ‌داد.

سکوت معنادار و بی‌توجهی مجامع جهانی، به ویژه شورای امنیت سازمان ملل متحد، موجب شد که صدام همانند سلاح های متعارف از جنگ افزارهای شیمیایی و بیولوژیک در جنگ علیه ایران استفاده کند، تا آن جا که طی هشت سال جنگ تحمیلی، ارتش عراق 252 بار از سلاح‌های شیمیایی علیه رزمندگان و نیروهای نظامی و مردم بی پناه غیر نظامی ایران- شهر سردشت- استفاده کرد که شهادت بیش از هزار نفر و مصدوم شدن حدود پنجاه هزار نفر را در پی داشت[2].

هدف عراق از به‌کارگیری سلاح های شیمیایی، جلوگیری از پیشروی ناگهانی قوای نظامی ایران در مواضع و استحکامات عراق و مهار پیامدهای سیاسی- استراتژیک آن بود. عراقی‌ها از تأثیرات روحی- روانی سلاح‌های شیمیایی و آثار کاربرد آن در ایجاد پراکندگی نیروها و از میان بردن قدرت مقاومت یا پیشروی آن‌ها و اخلال در سازمان رزم، به خوبی آگاه بودند. نظر به این که قدرت نظامی ایران در تهاجم به عراق (هنگام عملیات) اتکا بر نیروهای پیاده و اجرای عملیات شبانه بود، لذا عراقی‌ها به دلیل ناتوانی در برابر این تاکتیک‌ها، برای جلوگیری از پیشروی نیروها و ایجاد پراکندگی در میان آن‌ها از سلاح های شیمیایی استفاده می کردند[3].

رژیم بعث برای حل مشکلات نظامی‌اش، متعاقب شکست‌ها، جنگ شیمیایی را بر می‌گزید و از تکنولوژی و ذخایر شیمیایی استفاده می‌کرد. وفیق السامرایی می گوید: «به دنبال وارد آمدن تلفات سنگین به صفوف نیروهای ما و احساس نیاز به سلاح باز دارنده، که رهبران ایران را از تداوم جنگ بازدارد، اندیشه­ی دست‌یابی به سلاح‌های شیمیایی شکل گرفت[4].» وی که خود از افسران ارشد و مسئول بخش ایران در استخبارات کل عراق بوده است در جایی دیگر می‌گوید: «اگر کاربرد این سلاح‌ها نبود اوضاع به ضرر ما شکل می گرفت[5].»

عراق سلاح‌های شیمیایی را در مقیاسی به کار گرفت که از جنگ جهانی اول به بعد بی‌سابقه بود. در این دوره واحدهای شیمیایی ویژه که مسئول مراقبت، ساخت و حمل و نقل مهمات شیمیایی بودند، در تمامی یگان‌های نیروهای مسلح عراق جا افتادند. واحدهایی از نیروی زمینی و هوایی عراق مأموریت شلیک این نوع سلاح را به عهده گرفتند.

عراق با اتخاذ تاکتیک نظامی دفاع مطلق در زمین، از جنگ افزارهای شیمیایی در نقش سلاح تدافعی استفاده کرد تا به کمک آن‌ها، عملیات‌های تهاجمی متکی به انبوه نیروهای پیاده‌ی ایران را خنثی کند و با مؤثر یافتن جنگ افزارهای شیمیایی در مقابل تهاجم نیروهای پیاده‌ی ایران، تصمیم گرفت واحدهای جنگ شیمیایی خود را تقویت کند. با گسترش محدوده‌ی کاربرد و حجم عوامل شیمیایی، مدیریت و رسته‌ی جنگ‌های شیمیایی به طور رسمی به سازمان رزم ارتش آن کشور اضافه شده بود[6].

متأسفانه علی‌رغم استفاده‌ی مکرر و گسترده‌ی عراق از سلاح‌های شیمیایی علیه نیروهای ایران، نه تنها از سوی کشورهای مدعی حقوق بشر برخوردی صورت نگرفت، بلکه به صورت پنهانی آن کشور راا مورد حمایت قرار داده و تلاش خود را در تجهیز عراق به انواع سلاح‌های کشتار جمعی نیز به کار می‌بردند، آن گونه که وفیق السامرایی آورده است: «فرانسوی‌ها علاوه بر نقشی که در تجهیز تأسیسات اتمی عراق داشتند در زمان ریاست جمهوری والری ژیسکار دستن، نماینده‌ی خود را به عراق فرستادند. او با عدنان خیرالله وزیر دفاع وقت عراق ملاقات کرد و به وی اطلاع داد که فرانسه به صورت جدی زمینه‌های اعطای بمب اتمی را به عراق بررسی می نماید. می‌توان برای مجبور کردن ایران به توقف جنگ این بمب را به هدفی مشخص پرتاب کرد[7].»

کشورهای غربی این چنین صدام و رژیم عراق را تجهیز نموده و چراغ سبز استفاده از این سلاح‌های مرگبار را نیز با سکوت خویش نشان می‌دادند و موجب گستاخی عراق در استفاده و به کارگیری این سلاح می شدند.

عراق در جبهه‌های استان ایلام به دفعات و شیوه‌های مختلف، نیروهای ایران را مورد حملات شیمیایی قرار ‌داد. حمله‌ی شیمیایی 23 دی 59 به منطقه‌ی میمک نخستین حمله‌ی شیمیایی ثبت شده است، اما در اسناد منتشر شده‌ی سازمان ملل، هیچ گونه اشاره‌ای به این موضوع نشده است. امروزه اکثر افرادی که در جبهه‌ها حضور داشته‌اند به نوعی دچار مشکلات و مصدومیت‌هایی هستند که به احتمال زیاد ناشی از آلودگی به مواد شیمیایی است. از آن‌جا که در سال‌های آغازین جنگ آشنایی و شناختی نسبت به سلاح‌های شیمیایی وجود نداشت و اهمیت و حساسیت موضوع مورد توجه نبود، استفاده‌ی احتمالی دشمن از این نوع سلاح‌ها در آن دوره به ثبت نرسیده است.

مهم‌ترین حمله‌ی شیمیایی عراق در 4 خرداد 1365 انجام شد، و شهر مهران و امیرآباد گلان که آشپزخانه‌ی تیپ 114 حضرت امیرالمؤمنین (ع) ایلام در آن‌جا قرار داشت هدف اصلی این حمله‌ی شیمیایی بود و طی دو مرحله بمباران شیمیایی حدود 750 نفر مصدوم شدند[8]. آخرین حمله‎‌ی شیمیایی عراق در 21/4/1367 در محدوده‌ی موسیان تا دهلران صورت گرفت، که تعداد زیادی مصدوم بر جای گذاشت[9].

[1] – ولایتی، علی­اکبر، پیشین، ص 180 .

[2] – منصوری­لاریجانی، اسماعیل، آشنایی با دفاع مقدس، صص 180-179 .

[3] – درودیان، محمد، نقد و بررسی جنگ ایران و عراق4 روند پایان جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1387، چاپ دوم، جلد چهارم، ص 179 .

[4] – السامرایی، وفیق، پیشین، ص 163 .

[5] – همان جا .

[6] – یکتا، حسین، « استفاده‌ی گسترده‌‌ی عراق از سلاح های شیمیایی در جنگ هشت ساله »، نگین، سال اول، شماره چهارم، بهار 1382، صص 53-52 .

[7] – السامرایی، وفیق، پیشین، ص 143 .

[8] – یکتا، حسین، « کاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ ایران و عراق»، نگین، سال دوم، شماره پنجم، تابستان 1382، ص 57 .

[9] – مصاحبه با علیرضا بازدار.