استان ایلام

انجام تقسیمات کشوری از مهم‌ترین اقداماتی است که به منظور انجام هر گونه برنامه‌ریزی در سطح کشور صورت می‌گیرد، تا با تقسیم کشور به واحدهای کوچک‌تر، مطالعه‌ی آن آسان‌تر و به نحو بهتری قابل اداره و بهره‌برداری باشد. تقسیمات کشوری و مملکتی در ایران قدمتی بسیار طولانی دارد و به زمان هخامنشیان (سده‌ی 5 ق.م) برمی‌گردد. نخستین تقسیمات سیاسی آن دوره در زمان کوروش شکل گرفت که مملکت وسیع خود را به 20 ساتراپی تقسیم کرد و برای هر یک حاکمی گماشت. محدوده‌ی استان ایلام امروزی جزو ساتراپی ایلام باستان بود[1]، یعنی همان ساتراپ (شهرب) اووجه که داریوش اول در سنگ نبشته‌ی بیستون گفته است که در آغاز پادشاهی به همراه دیگر سرزمین‌ها جزو شاهنشاهی او بوده‌اند که تعداد این ساتراپ‌ها در نهایت به 28 رسید و در زمان خشایارشا به 30 شَهرب افزایش یافت[2]. در دوره‌ی اشکانیان نیز تقسیمات ایالتی وجود داشت و محدوده‌ی ایلام امروزی جزو ایالت ماد بزرگ بود و در دوران ساسانیان نیز در محدوده‌ی استان ایلام امروزی با مناطق همجوار آن دو ایالت بنام‌های ماسبذان و مهرجانقذق وجود داشته‌ است[3].

در دوران بنی‌امیه، با گسترش خلافت اسلامی، قلمرو مسلمین نیز تقسیم شد و سرزمین‌های ایلام و لرستان، جزو ایالت جبال یا کوهستان، ضمیمه‌ی سرزمین شرقی جزیره گردید[4]. از دوران نخستین اسلامی تا دوران قاجاریه، ایلام و لرستان همواره یکی از ولایات و بخش‌های مملکت بودند. ناصرالدین شاه در اواسط سلطنت خود، ایران را به چهار ایالت و 23 ولایت تقسیم کرد که لرستان و پشتکوه یکی از ولایات محسوب می‌شد. ایالت دارای حکومت مرکزی بود و ولایت یک حاکم نشین جزء.

هر چند که غلامرضاخان آخرین والی پشتکوه در سال 1307هـ.ش به عراق گریخت، پس از چندی یکی از فرزندان غلامرضاخان به نام علی‌قلی خان به کمک ایلات و عشایر منطقه مخصوصاً ایل ملکشاهی توانست پشتکوه را تصرف نماید، متعاقباً نیروهای حکومت مرکزی به فرماندهی غلامعلی زند توانستند پشتکوه را از تصرف علی‌قلی‌خان خارج و عملاً به حاکمیت والیان بر پشتکوه خاتمه دهند، از آن پس رضا شاه حکومت این مناطق را به نظامیان سپرد. در این زمان حسین‌آباد (ایلام امروزی) تابع حکومت کرمانشاهان بود. در آبان ماه سال 1312 هـ.ش بنا به پیشنهاد حاکم نظامی منطقه‌ی پشتکوه- سرهنگ محمدصادق کوپال- و تصویب فرهنگستان ایران، نام حسین‌آباد به ایلام تغییر یافت[5].

در سال 1316 هـ.ش. مجلس شورای ملی، تقسیمات جدید کشوری را تصویب کرد. براین اساس دولت وقت بنابر مصالح سیاسی و نظامی، مملکت را به ده استان و 49 شهرستان تقسیم کرد. در این تقسیم بندی [ایلام و پشتکوه] به نام شهرستان ایلام جزو استان پنجم (کرمانشاهان) به شمار آمد[6].

در تقسیم‌بندی سال 1339 هـ.ش ایران به 14 استان، 6 فرمانداری کل، 130 فرمانداری و 449 بخش تقسیم گردید. در سال 1339 هـ.ش. براساس مصوبه‌ی مجلس شورای ملی، مقرر شد استان‌ها به جای نام‌گذاری با شماره، به اسامی اصلی و تاریخی خود نامیده شوند و ایلام همچنان یکی از شهرستان‌های تابع استان کرمانشاه باقی ماند[7]. اما به موجب مصوبه‎ی مورخ 21 دی ماه 1343 هـ.ش. هیأت وزیران، فرمانداری ایلام با بخش‌های تابعه و همچنین بخش‌های موسیان، دره‌شهر و دهستان ایوان به ترتیب از استان کرمانشاهان و شهرستان‌های دشت میشان و خرم‌آباد و شاه آباد [اسلام آباد غرب]، منتزع و با شهرستان‌های ایلام، دهلران و بدره تبدیل به یک واحد مستقل به نام فرمانداری کل ایلام و لرستان پشتکوه نامیده شدند.

به علت اهمیت استراتژیک منطقه و هم مرز بودن با کشور عراق، بر اساس مصوبه‌ی هیأت وزیران در 17 فروردین ماه 1353 هـ.ش. فرمانداری کل ایلام به استان– استان ایلام و پشتکوه– تبدیل شد[8]. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 هـ.ش، کلمه‌ی پشتکوه حذف و به ایلام معروف گردید و جمعاً 5 شهرستان ایلام، دره‌شهر، دهلران، شیروان چرداول و مهران را شامل می‌شد. در سال 1374 نیز با تصویب هیأت وزیران، دو بخش ایوان و آبدانان تبدیل به شهرستان شدند[9]. در اواخر سال 1387 و با تصویب هیأت وزیران بخش ارکواز ملکشاهی از شهرستان مهران منفک و به شهرستان ملکشاهی تبدیل شد. همچنین در سال 1391 با تفکیک دو بخش لومار و چرداول از شهرستان شیروان چرداول، به ترتیب شهرستان­های سیروان (به مرکزیت لومار) و چرداول (به مرکزیت سرابله) تشکیل شدند و هم­اکنون استان ایلام دارای 9 شهرستان است.

[1] – دیاکنوف، ا.ام، تاریخ ماد، ترجمه‌ی کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام، 1357، چاپ چهارم، ص 516.

[2] – کوک، جان­مانوئل، پیشین، صص 147-146.

[3] – اکبری، مرتضی، پیشین، صص 161-160.

[4]– افشار­سیستانی، ایرج، پیشین، ص 283.

[5]– نعمتی، نورالدین با همکاری نصرت­الله رجبی، تاریخ آموزش و پرورش استان ایلام، تهران: انتشارات اسپند هنر، 1386، چاپ اول، ص 28.

[6]– افشار­سیستانی، ایرج، پیشین، ص 288.

[7]– نعمتی، نورالدین، پیشین، ص 28.

[8]– افشار­سیستانی، ایرج، پیشین، 288.

[9]– علیزاده، علی و حسن ابراهیم­زاده، سیمای ایلام، ص 27.